İslam’da Bilgi Kaynakları

İslam’a göre bilginin asıl kaynağı Allah’tır (cc). Yüce Allah insana düşünme, araştırma ve öğrenme kabiliyeti vermiştir. İnsan bilgiyi çeşitli kaynaklar aracılığıyla öğrenir. Bu kaynaklar öznel ve nesnel olarak sınıflandırılır. İslam düşüncesinde sadık haber, selim akıl ve salim duyular nesnel bilgi kaynaklarıdır.

Sadık Haber

Haber kavramı sözlükte “bir nesneyi gereği gibi bilmek, bir şeyin aslını kavramak” anlamlarına gelir. Terim olarak ise “geçmişte meydana gelen veya gelecekte ortaya çıkacak bir olayı bildiren söz, özelliği ve içeriği itibariyle doğru veya yanlış olma ihtimali bulunan ifade” demektir. Fiilen gerçekleşmiş bir olayın aktarılmasına ise sadık haber denir. Bir olayın sadık haber niteliği taşıması için esas olan, kişinin bu habere inanması değil olayın yaşanmış olmasıdır. İslam düşüncesinde bir haberin bilgi kaynağı olarak kabul edilmesi için sadık haber olması gerekir. Sadık haber, haberiresul ve mütevatir haber olmak üzere iki kısımdan oluşur. Bunlardan birincisi olan haberiresul, peygamberlerin Allah’tan (cc) alıp insanlara ulaştırdığı haberlerdir. Sadık haberin bu türü, vahiy olarak adlandırılır.

Peygamberlerin insanlara tebliğ ettiği vahiyler inananlar için kesin bilgi kaynağı olup bağlayıcıdır. Bu gerçek, Kur’an-ı Kerim’de “Rabbinizden size indirilene uyun…” ayeti ile ifade edilmiştir. Vahiylerde belirtilen ilahi emirlere uygun hareket edenler ise “Rablerinin emrine uyanlar için mükâfatın en güzeli vardır…” ayetiyle müjdelenmiştir. İnsan, doğru kaynaklardan edindiği bilgilere göre hayatını şekillendirdiğinde kazançlı çıkacaktır.

Daha detaylı bilgi için: HABER الخبر

Mütevatir kavramı sözlükte “arkası kesilmeden birbirini izleyen, toplumdan topluma kesintisiz olarak aktarılan” anlamlarına gelir. Sadık haberin ikinci kısmını oluşturan mütevatir haber ise yalan üzerine birleşmeleri mümkün olmayan bir topluluğun bildirdikleri haberdir. Diğer bir ifadeyle farklı kişiler tarafından çeşitli zamanlarda ve mekânlarda, aynı içerikle aktarılan haberlerdir. Bu yolla gelen haberlerin doğruluğundan şüphe duyulmaz. Bu haberler kesin bilgi kaynağı olarak kabul edilir. Tarihî olaylara ve şahıslara ilişkin bilgilerin çoğu mütevatir habere örnek olarak verilebilir.

Daha detaylı bilgi için: MÜTEVÂTİR المتواتر

Selim Akıl

Akıl kavramı sözlükte “menetmek, engellemek, alıkoymak, bağlamak” gibi anlamlara gelir. Terim olarak akıl; “varlığın hakikatini idrak etme, kavramlar arasında ilişki kurarak önermelerde bulunma ve karşılaştırma yapabilme yetisi” demektir. Selim akıl ise insanın doğru karar vermesini sağlayan, herhangi bir olumsuzluktan veya ortamın kötülüğünden etkilenmeyen, yaratılışındaki temizliği koruyan akıl anlamlarına gelir. İnsanın ilahi emirler karşısında sorumlu olmasının temel şartlarından biri akıl sahibi olmasıdır. İnsan; aklı sayesinde düşünür, araştırır, doğruyu yanlıştan ayırır ve bilgi sahibi olur. Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayetinde insandan aklını kullanması ve düşünmesi istenmektedir. Hz. Muhammed (sav) de “Üç kişiden sorumluluk kaldırılmıştır: Uyanıncaya kadar uyuyandan, büluğ (ergenlik) çağına gelinceye kadar çocuktan, aklı başına gelinceye kadar akıl hastasından.” buyurarak akıl sahibi olmanın, sorumluluğun şartları arasında yer aldığına dikkat çekmiştir.

Daha detaylı bilgi için: AKIL العقل

Salim Duyular

Duyu organları dış dünyayı algılamanın ve bunun sonucunda birtakım çıkarımlarda bulunmanın araçlarından biridir. İslam düşüncesinde nesnel bilgi kaynaklarından biri olan salim duyular, herhangi bir etkenle kendisine ait temel özelliğini yitirmemiş duyulardır. İnsan, varlıklar hakkında herhangi bir bilgisi olmadan dünyaya gelir. Bu gerçek, Kur’an-ı Kerim’de “Allah sizi, analarınızın karnından siz hiçbir şey bilmez durumda iken çıkardı. Şükredesiniz diye size kulaklar, gözler ve kalpler verdi.” şeklinde ifade edilmiştir. İnsan zamanla görme, işitme, koklama, dokunma ve tatma gibi duyularını kullanarak çevresindeki varlıkları algılar ve bunlar hakkında bilgi sahibi olur.

Duyularla elde edilen bilgilerin bir sınırı vardır. Kulak belirli aralıktaki sesleri duyar, göz belirli ortamdaki varlıkları görür, burnun koku alma yetisi de sınırlıdır. Bilgi edinme konusunda duyular kimi zaman yanıltıcı da olabilir. Uzaktaki nesnelerin olduğundan daha küçük görünmesi, suyun içine batırılan kalemin kırılmış gibi görülmesi duyuların yanıltıcı olduğuna örnek gösterilebilir.

Nesnel bilgi kaynaklarının yanı sıra kişinin kendi tecrübeleriyle bilgi edindiği öznel bilgi kaynakları da vardır. Bu kaynaklardan bazıları sezgi, rüya, keşif ve ilhamdır. Öznel bilgi kaynaklarıyla elde edilen bilgiler kesin değildir, bağlayıcılığı yoktur. Bununla birlikte insanın sosyal çevreden, aile büyüklerinden, kendi hayat tecrübesinden elde ettiği bilgiler de bireyseldir ve bağlayıcılığı yoktur. Kur’an-ı Kerim’de “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine uyun.’ denildiğinde, ‘Hayır, atalarımızdan gördüğümüze uyarız.’ dediler. Ya atalarının aklı bir şeye ermemiş, doğru yolu bulamamışlarsa!” buyrularak öznel bilgi kaynaklarının kişiyi yanıltabileceği ve hakikatten uzaklaştırabileceği vurgulanmıştır. Bu nedenle insan; duygu, düşünce ve davranışlarından sorumlu olduğu bilinciyle hareket edip doğru bilgi edinmeye yönelmelidir. Doğru bilgilere ulaşmak için güvenilir bilgi kaynakları tercih edilmelidir.

Daha detaylı bilgi için: DUYU

Bilgi Türleri

Gündelik Bilgi	Günlük hayat içerisinde tecrübe edilerek elde edilen bilgilerdir. Bu tür bilgilere tecrübî bilgi de denir. Gündelik bilgiler sistematik olmayan bir öğrenme yoluyla elde edilir ve geneli sosyal hayatla ilgilidir. Daha önce tecrübe yoluyla öğrenilmiş bilgi sonraki zamanlarda insanın hayatını kolaylaştırır.
Dinî Bilgi	Kaynağı kutsal ve yüce bir varlık olan bilgi türüdür. Bu bilgiler inananlar için kesinlik ifade eder ve değişmez. Dinî bilginin muhtevasını inanç, ibadet ve ahlak gibi konular oluşturur. İslam’a göre dinî bilginin kaynağı Kur’an-ı Kerim ve sünnettir. Dinî bilgiler, kişilerin hayatın anlamını kavramalarına ve yaşamlarını inançlarına göre şekillendirmelerine yardımcı olur.
Teknik Bilgi	Teknik bilgi, insanlığın doğadan faydalanarak elde ettiği bilgi türüdür. Bu bilgiler somut varlık alanına aittir. Geçmişten günümüze icat edilen tüm teknolojik ürünler bu bilgi türüne dayanmaktadır. Teknik bilgi gündelik ve bilimsel bilgiyi pratiğe dönüştürmek için kullanılır. Gündelik bilgiler gibi teknik bilgiler de hayatı kolaylaştırır. Bu bilgiler kullanılarak ortaya konulan ürünler sayesinde insan gücüne olan ihtiyaç azalır.
Sanatsal Bilgi	Sanatsal bilgi, insanın daha çok duygularına hitap eden bilgi türüdür. Bu bilgi öznel olup farklı araçlarla ifade edilebilir. Bireyin doğuştan getirdiği yeteneklerinin yanı sıra üretkenliğinin, çalışmasının ve gözlemlerinin sonucunda ortaya çıkan bilgi türüdür.
Bilimsel Bilgi	Deney ve gözlem yoluyla elde edilen bilgi türüdür. Düzenli bir çalışma sistemi içerisinde üretilen bu bilgiler evrensel niteliktedir. Yeni keşifler ve çalışmalar sonucunda bilimsel bilgi zamanla değişebilir. Bilimsel bilginin nesnellik, test edilebilirlik, birikimli ilerleme ve akla dayanma gibi özellikleri vardır.
Felsefi Bilgi	Akıl ve mantık çerçevesinde sorgulama yoluyla elde edilen bilgileri kapsar. Bu bilgi bireyin evren, dünya ve kendisi hakkında ortaya koyduğu düşünceleri temel alır. Kişinin anlamak için bir konuya veya nesneye yönelerek onları sorgulaması sonucu ortaya çıkan akılla temellendirilmiş düşüncelerden oluşan bilgi türüdür.