İslam’da Ahlakın Mahiyeti

Ahlak; insanın, iyi veya kötü olarak vasıflandırılmasına yol açan manevi nitelikleri, huyları ve bunların etkisiyle irade göstererek ortaya koyduğu davranışlarının bütünü olarak tanımlanır. İyi huylar ve erdemli davranışlar güzel ahlak; kötü huylar ve çirkin davranışlar ise kötü ahlak olarak nitelendirilir.

Ahlak her insanda bulunan bir karakter yapısını ifade eder. Ahlak doğuştan gelen bir özellik olsa da dinî inanışlar, toplum, aile, örfler, âdetler, gelenek ve görenekler, hukuk, sosyal ve ekonomik şartlar insanın ahlaki yapısını belirleyen ve davranışlarını şekillendiren etkenlerdir. İnsan ahlakı eğitimle, yaşam tecrübeleriyle ve çevreden gelen etkilerle değişebilen bir özelliktedir. Ahlakın mahiyeti denilince ahlakın ne olduğu, kaynağı, konusu, unsurları, ahlaki tutum, davranış ve değerlerin neler olduğu gibi hususlar anlaşılır.

İnsanın akıllı ve irade sahibi bir varlık olması onu yapıp ettiklerinden sorumlu kılar. Bu sebeple akıl, irade ve vicdan, kişinin ahlakına kaynaklık eden nsurlardır. Bunun yanında insanın sosyal bir varlık olması, içinde yaşadığı toplumla ilişkilerini düzenleyen çeşitli hak, sınır ve görevlerin belirlenmesini gerektirir. Toplumlarca benimsenen ahlak kuralları sosyal düzenin sağlanması açısından önemlidir.

İslam Ahlakı

İslam ahlakı, İslam’ın temel ilkelerini belirleyip açıkladığı ve ideal olarak sunduğu ahlak anlayışıdır. Ahlakın kaynağını, mahiyetini ve temel unsurlarını açıklar. Ahlaki tutum ve davranışların neler olduğunu, ideal ahlakın nasıl olması gerektiğini hem ayetlerle hem de Hz. Muhammed’in (sav) hayatından örneklerle ortaya koyar. İslam ahlakının temelinde insanın Allah’a (cc), kendisine, topluma, diğer canlılara, maddi ve manevi değerlere karşı sorumluluklarına uygun davranışlar sergilemesi vardır. İnsanın kendisiyle, çevresiyle ve Rabbiyle doğru ilişkiler kurması için İslam’da ahlak çok önemli bir unsurdur.

İslam’da Ahlakın Kaynağı

İslam’da ahlakın kaynağı Yüce Allah’tır. O, mutlak iyi ve güzel olduğu için iyilik ve güzelliğe dair her şey O’ndandır. Allah (cc) iyilik ve güzellikten razı olmuş, kullarına da iyi ve güzel şeyleri emretmiştir. O, kötü ve çirkin şeylerden razı olmamış, onları da yasaklamıştır. Bu sebeple İslam’da, Yüce Allah’ın razı olduğu ve yapılmasını emrettiği şeyler iyi; razı olmadığı ve yasakladığı şeyler ise kötü olarak kabul edilir. Kur’an-ı Kerim ve sünnet, Allah’ın (cc) razı olduğu ahlaki tutum, davranışları ve değerleri belirleyip açıklayan temel kaynaklardır.

Yüce Allah insana akıl, irade, hürriyet vermiş ve onu ahlaki bir fıtrat üzere yaratmıştır. Bunun neticesinde O, insandan iyiliği, güzelliği ve doğruluğu gerçekleştirmesini ister. Allah’ın (cc) bahşettiği akıl sayesinde iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan, faydalıyı zararlıdan ayırt eden, ilahi emir ve yasakların hikmetlerini anlayan insan, iradesiyle de Yüce Allah’ın hoşnut olduğu şeylere yönelir ve erdemli davranışlar sergiler.

Akıl ve iradenin yanında Yüce Allah, insana çeşitli duygular da vermiştir. Sevgi, sevinç, mutluluk, üzüntü, pişmanlık, öfke gibi duygularla insan, olay ve durumları ahlaki açıdan değerlendirir ve kendine özgü bir değerler dünyası kurar. Özellikle iyiyi kötüden, hayrı şerden ayırt etmeye yardımcı olan, iyilik yapmaktan hoşlanan, kötülükten sakınan vicdan, Yüce Allah’ın insana öz denetim yapması için ihsan ettiği duygudur. Vicdan vesilesiyle insan kötü bir şey yaptığında üzüntü ve pişmanlık hisseder ve yaptığı hatayı telafi etmeye yönelir. Allah Resulü “İyilik güzel ahlaktır. Kötülük ise içini huzursuz eden ve başkalarının bilmesini istemediğin şeydir.” buyurarak insandaki vicdan ve utanma duygusunun önemine değinmiştir.

Tüm bu özelliklerin yanında insanlar nefis sahibidirler. Nefis ise bencillik, kibir, heva ve hevese uyma gibi özellikleri nedeniyle isyana, inkâra, kötü ahlaka ve günaha meyillidir. Bu konuda Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulur: “Nefse ve onu düzgün bir biçimde şekillendirip ona kötülük duygusunu ve takvasını (kötülükten sakınma yeteneğini) ilham edene ant olsun ki nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir. Onu kötülüklere gömüp kirleten kimse de ziyana uğramıştır.” Ayetlerden anlaşılacağı üzere insanlar yaratılışları icabı hem iyiliği hem de kötülüğü tercih edebilen varlıklardır. İnsanların bu şekilde yaratılması dünya hayatında tabi tutuldukları imtihanın bir gereğidir. Bir insan Yüce Allah’ın ona bahşettiği ilahi lütuflarla nefsini kötülüklerden arındırırsa kurtuluşa erer.

İslam Ahlakının Amacı

İslam ahlakının amacı insanı güzel ahlaki vasıflarla donatmak ve böylece onu manevi bakımdan olgunlaştırmaktır. Ahlakın bireysel amaçları yanında toplumsal bir yönü de bulunur. Bu açıdan İslam’ın amacı ahlaklı bireylerden oluşan erdemli bir toplum meydana getirmektir.

Güzel ahlakın tüm topluma yayılması ve erdemli davranışların sosyal, siyasi ve ekonomik hayata hâkim olması o toplumu güçlü, mutlu ve huzurlu kılar. Bilimden felsefeye, sanattan spora, iş hayatından alışverişe her alanda kendini hissettiren güzel ahlak, toplumda ilahi rahmet ve bereketin yayılmasına vesile olur. Hz. Peygamber’in, genç sahabi Muaz bin Cebel’i (ra) Yemen’e vali olarak gönderirken ona verdiği tavsiyelerden biri de insanlara güzel ahlak ile muamele etmesidir. Bu tavsiye, güzel ahlakın insanlar üzerindeki olumlu etkisinden kaynaklanır. Müslümanların bu güzel ahlakı, İslam’ın kısa bir sürede farklı coğrafyalarda yayılmasını sağlamıştır.

İslam ahlakı, İslam inancıyla bütünlük arz eder. Yüce Allah’a ve Resulü’ne duyulan iman ve sevgi, beraberinde güzel ahlaklı olmayı ve salih ameller işlemeyi getirir. İnancın ahlaka, fiillere ve davranışlara yansıması Yüce Allah’ın rızasını kazanmak için gerekli şartlardandır. Hz. Peygamber, iman ve ahlak birlikteliğini şu hadisiyle açıklamıştır: “Müminlerin iman bakımından en mükemmeli, ahlak bakımından en güzel olanıdır.”

İslam Ahlakında Örneklik

İslam ahlakı soyut ve teorik bir ahlak anlayışı olmayıp bizzat Hz. Muhammed’in (sav) şahsiyetinde somutlaşan ve yaşanabilen bir ahlaktır. İslam ahlakında en güzel ve ideal örnek Allah’ın (cc) Resulü Hz. Muhammed’dir (sav). Onun ahlakı tüm Müslümanların ulaşmayı hedeflediği ideal ahlakı temsil eder.

Yüce Allah bir ayette Hz. Peygamber hakkında “Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.” buyurur ve Resulü’nün örnekliğini, “Ant olsun, Allah’ın Resulü’nde sizin için; Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı uman, Allah’ı çok zikreden kimseler için güzel bir örnek vardır.” ayetiyle açıklar. Hz. Peygamber de bir hadisinde “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” buyurmaktadır. Hadisten anlaşılacağı üzere ahlakın güzelleştirilmesi Hz. Muhammed’in (sav) peygamber olarak gönderilişinin temel sebeplerinden biridir. O, Kur’an-ı Kerim’de açıklanan ahlaki güzelliği yaşamış ve Müslümanlara bu konuda örnek olmuştur.

“Bir defasında Sad bin Hişam (ra) Medine’ye geldiğinde, Hz. Aişe’den kendisine Hz. Peygamber’in ahlakını anlatmasını istedi. Hz. Aişe ‘Sen Kur’an okuyorsun değil mi?’ diye sorunca Sad (ra) ‘Evet.’ cevabını verdi. Bunun üzerine Hz. Aişe ‘İşte Hz. Peygamber’in ahlakı Kuran’dı.’ buyurdu.” Bu nedenle Hz. Peygamber’in sünnetine tabi olmak, onun ahlaki vasıflarıyla vasıflanmak Müslümanlar için son derece önemlidir.

İslam Ahlakında İhlas

İslam ahlakında ihlas önemli bir ilkedir. İslam’da bütün güzel davranışlar Yüce Allah’ın iyilik ve doğruluktan razı olduğu bilinciyle yapılır. Kişi, doğru olanı yaparken başkalarının övgü ve yergilerini önemsememeli; sadece Allah’ın (cc) rızasını kazanma niyeti taşımalıdır. Kişi ahlaki tutum ve davranışlarında samimi ve istikrarlı olmalıdır. Çünkü ahlaki nitelikler ancak samimiyet ve süreklilik arz ettiğinde kişide yer etmiş ve onun ahlakı hâline gelmiş kabul edilir.

İslam Ahlakında Terbiye

İslam’da ahlak, terbiye edilebilen ve bunun neticesinde güzelleşebilen bir özelliktedir. Terbiye; eğitim yoluyla insana iyi ve güzel huyların kazandırılmasıdır. Böylece insan güzel ahlak, edep ve nezaket sahibi olur.

Terbiye ailede başlar ve yaşam boyu devam eder. Hz. Muhammed (sav) bir hadisinde “Hiçbir baba, evladına güzel terbiyeden daha üstün bir hediye vermemiştir.” buyurarak hem terbiyenin hem de ailede verilen ahlaki eğitimin değerini açıklamıştır.